نگاهی کوتاه بر توتم در شاهنامه
تنظیم: صحرا کلانتری
برای بررسی «توتم» در شاهنامه باید به سراغ نامها رفت چراکه نامها «دلالتهایی» بر ناخوداگاه جمعی ست . این موضوع به شاهنامه و فرهنگ ایرانی محدود نمیشود ، در تمام فرهنگها نامها کانالهایی برای رسیدن به اسطوره های پنهان است . شاهنامه نیز به عنوان اثری هویت ساز ردی از اسطوره های کهن را امتداد میدهد که میتوان برای یافتن «توتم» های ایرانی از آن بهره جست . دراین یادداشت کوتاه به چند مثال و توضیحی اندک بسنده میکنیم تا شاید برای شما مخاطب فهیم و پرسشگر انگیزه ای بسازد به قصد جستجوی بیشتر و کشف در دنیای اسطوره ها .
گاو
گاو یکی از نامهایی است که ریشه ای بسیار قدیمی تر از متن شاهنامه دارد . این کلمه در اوستا « گو-gow» آمده است. و «gava» برای گاو نر استفاده شده است .
تعالیم زرتشتی گاو را اولین آفریده اهورامزدا میداند که دیو آز و رنج و گرسنگی مامور میشود تا او را نابود کند . گاو که میمیرد از پیکر برجای مانده اش ، غلات می روید و همچنان تاثیرگذاری اش بر هستی را حفظ میکند. علاوه براین سرگذشت خاص ، گاهی ایزدان در قالب گاو ظاهر میشوند ، مانند بهرام که با شاخهایی زرین هویدا شد و بر بالای شاخها « جرات و رشادت » هویدا بود.
اگر به عنوان خواننده ای پرسشگر سری به « اوستا» و متن زیبای آن زده باشید ، تاکید این متن بر گله داری و اهورایی بودن این کار را دیده اید . در اوستا بهترین دعاها و آرزوها برای رمه داران و دامداران است و بارها برکت را برای این گروه از ایزدان و اهورا مزدا خواستار میشود. و در نهایت قربانی کردن این موجود سودمند که که اول بار توسط ایزد « مهر» انجام میشود تا برکت به همراه بیاورد.
قربانی کردن گاو نشانی از مراسمی است که « توتم » بودن این حیوان و نامش را آشکار میکند. در زمان حاضر نیز هندوها گاو را مقدس میشناسند و وجه توتم بودن این حیوان را همچنان حفظ کرده اند.
در شاهنامه این حیوان همراه فریدون میشود ، فریدون از شیر گاو رشد میکند و قهرمانی میشود که ضحاک را به زانو در می آورد. توتم بودن گاو در خاندان فریدون نیز وجه با اهمیتی از این اسطوره است جنانکه نام این حیوان به عنوان پسوندی در خاندان این قهرمان اسطوره ای باقی می ماند.
خورشید
در شاهنامه نقش درفش کیکاووس و همینطور نگاره درفش فریبرز ، خورشید است :
نخستین فریبرز بد پیش رو
که بگذشت پیشش جهاندارنو
ابا گرز و با تاج و زرینه کفش
پس پشت خورشید پیکر درفش
این اختر فروزان در اوستا و نزد زرتشتیان ارزشی والا دارد و ایزدی مختص به خودش دارد که تاییدی بر «توتم» بودن خورشید است . ایزد خورشید در بین ایزدان زیباترین پیکر را دارد که چشم اهورامزدا خوانده شده است . او زمین را از آلایشها و تیرگی ها پاک و منزه می دارد.
شیر
این نام به عنوان سمبل قدرت و شجاعت بکار رفته است . نقش شیر بر مهرها ، تاج ، کمر و درفش نقش می شده است .
دگر شیرپیکر درفشی به سام
بداد و سپهبدش فرمود نام
نشانه دودمان گودرز که بر درفش حک شده و شیدوش که از پسران گودرز است درفشی همانند پدر دارد. این «توتم» نیز نقشی موروثی دارد و در خانواده شاهی نمادی از شجاعت است .
«توتم» هایی دیگری نیز در شاهنامه یا متون دیگر فارسی میتوان یافت و از این مسیر راهی به چیستی فرهنگ ایرانی و مختصات آن پیدا کرد .
خوانندگان محترم میتوانند در مقاله دکتر جلال الدین کزازی که فصلنامه زبان و ادب شماره ۳۴ به چاپ رسیده اطلاعاتی بیشتر در این خصوص بدست آورند.
نگاهی کوتاه بر توتم در شاهنامه
صحرا کلانتری ,
