«نقش ادبیات کودک و نوجوان در شکل‌گیری نگرش نسبت به عدالت اجتماعی»
امیرارسلان حدیدی
عدالت اجتماعی مفهومی است که به توزیع یکنواخت و عادلانه منابع، فرصت‌ها و امتیازات در یک جامعه اشاره دارد. هدف آن ترویج برابری، شمول و احترام به تنوع، با به‌چالش‌کشیدن موانع سیستمی و نابرابری‌های ساختاری است که افراد و گروه‌ها را از دسترسی به حقوق خود و به ظهوررساندن پتانسیل کامل خود بازمی‌دارد.
در اصل، عدالت اجتماعی حصول اطمینان از دسترسی برابر همه‌ی اعضای یک جامعه به نیازهای اولیه‌ی انسانی مانند: غذا، سرپناه، مراقبت‌های بهداشتی، آموزش و اشتغال است. این به‌معنای پرداختن به مسائل فقر، تبعیض، نژادپرستی، جنسیت‌گرایی، توانایی‌گرایی و سایر اشکال به‌حاشیه‌رانده‌شده است که بی‌عدالتی اجتماعی را تداوم می‌بخشد؛ به‌عنوان مثال، جامعه‌ای را تصور کنید که در آن دسترسی به آب سالم به‌دلیل عواملی مانند موقعیت مکانی، تغییرات آب و هوایی یا نابرابری اقتصادی، محدود است یا وجود ندارد. این وضعیت به‌طور نامتناسبی بر گروه‌های حاشیه‌نشین مانند خانواده‌های کم‌درآمد یا افراد دارای معلولیت که ممکن است منابع مالی یا فیزیکی برای دسترسی به منابع آب جایگزین را نداشته باشند، تأثیر می‌گذارد. رویکرد عدالت اجتماعی مستلزم شناسایی و رسیدگی به علل اصلی این مشکل، مانند زیرساخت‌های ناکافی، عدم حمایت دولت یا تخریب محیط‌زیست است تا اطمینان حاصل شود که همه به آب سالم و تمیز دسترسی برابر دارند.
نمونه‌ی دیگری از بی عدالتی اجتماعی، شکاف دستمزد جنسیتی است که به دستمزدهای نابرابر زنان در مقایسه با مردان برای کارهای مشابه اشاره دارد. بر اساس گزارش جهانی شکاف جنسیتی مجمع جهانی اقتصاد در سال 2021، زنان در سراسر جهان تنها 68 درصد از درآمد مردان را دریافت می‌کنند؛ درحالی‌که تقریباً به همان میزان کار انجام می‌دهند. این نابرابری را می‌توان به عوامل مختلفی ازجمله: هنجارهای اجتماعی، شیوه‌های تبعیض‌آمیز استخدام و عدم دسترسی به آموزش نسبت داد. چشم‌انداز عدالت اجتماعی مستلزم اجرای سیاست‌ها و اقداماتی است که به این نابرابری‌ها رسیدگی می‌کند.
عدالت اجتماعی علاوه بر ترویج عدالت و انصاف، حمایت از حقوق و صدای جوامع به‌حاشیه‌رانده‌شده و توانمندسازی آن‌ها برای مشارکت کامل در جامعه را نیز شامل می‌شود. این به‌معنای شناخت و بهادادن به تنوع و ایجاد فضاهای فراگیر است که در آن همه بتوانند احساس امنیت کنند، شنیده شوند و با ارزش باشند.
اهمیت موضوع
ادبیات کودک و نوجوان در شکل‌گیری نگرش، نسبت به عدالت اجتماعی به چند دلیل حائز اهمیت است: نخست اینکه، ادبیات نقش مهمی در شکل‌دهی به درک ما از جهان پیرامون و تأثیرگذاری بر نگرش‌ها و ارزش‌های ما دارد. ادبیات کودک و نوجوان، به‌ویژه می‌تواند تأثیر عمیقی بر خوانندگان جوان بگذارد؛ زیرا آن‌ها هنوز در مرحله‌ی شکل‌گیری هویت و توسعه‌ی حس همدلی و آگاهی اجتماعی خود هستند.
با بررسی روش‌هایی که ادبیات کودک و نوجوان مسائل مربوط به عدالت اجتماعی را به تصویر می‌کشد، می‌توانیم بینشی در مورد چگونگی شکل‌دهی این کتاب‌ها به نگرش‌ها و باورهای خوانندگان جوان به دست آوریم؛ برای مثال: تحقیقات نشان داده است که قرارگرفتن در معرض ادبیات چندصدایی می‌تواند منجر به افزایش همدلی و درک فرهنگ‌ها و دیدگاه‌های مختلف شود و می‌تواند به مقابله با کلیشه‌ها و سوگیری‌هایی که کودکان ممکن است در محیط خود درونی کرده‌اند، کمک کند.
از سوی دیگر این مطالعه می‌تواند قدرتی را که در صنعت نشر وجود دارد و راه‌هایی را که در آن صداها و تجربیات خاص در ادبیات حذف یا به حاشیه رانده می‌شوند، روشن کند. با تجزیه‌وتحلیل الگوهای بازنمایی و طرد در ادبیات کودک و نوجوان، می‌توانیم خلأها و زمینه‌های بهبود را شناسایی کنیم و از تنوع و فراگیری بیشتر در کتاب‌هایی که در دسترس خوانندگان جوان است، حمایت کنیم.
این پژوهش همچنین می‌تواند پیامدهای عملی برای مربیان، والدین و مراقبینی داشته باشد که علاقه‌مند به ایجاد محیط یادگیری فراگیر و عادلانه‌تر برای جوانان‌اند. با درک روش‌هایی که می‌توان از ادبیات برای آموزش مفاهیم مرتبط با عدالت اجتماعی مانند: انصاف، برابری و احترام به تنوع استفاده کرد. این افراد می‌توانند تصمیمات آگاهانه‌تری در مورد انواع کتاب‌هایی که برای خواندن با کودکان انتخاب می‌کنند، بگیرند و می‌توانند از تحلیل ادبی به‌عنوان ابزاری برای تسهیل بحث‌های انتقادی درباره‌ی مسائل اجتماعی استفاده کنند.
برای مثال: پژوهشی که در مجله‌ی ادبیات کودکان منتشر شد، نشان داد که خواندن کتاب‌های مصور درباره‌ی موضوعات عدالت اجتماعی، مانند فقر، گرسنگی و بی‌خانمانی، می‌تواند به افزایش آگاهی کودکان خردسال درباره‌ی این مسائل کمک کند و آن‌ها را تشویق کند تا برای غلبه بر این مسئله اقدام کنند؛ به‌طور مشابه، پژوهش دیگری که در مجله‌ی سوادآموزی نوجوانان و بزرگ‌سالان منتشر شد، نشان داد که خواندن رمان‌های نوجوان که به موضوعات مرتبط با عدالت اجتماعی، مانند نژادپرستی، هویت جنسیتی و نابرابری طبقاتی می‌پردازد، می‌تواند به خوانندگان نوجوان کمک کند تا مهارت‌های تفکر انتقادی بیشتر و عمیق‌تری برای درک مسائل پیچیده‌ی اجتماعی پیدا کنند.
یافته‌ها و خلأهای کلیدی
1. مسائل مربوط به بازنمایی: پژوهش‌های مکرر نشان داده‌اند که قرارگرفتن در معرض ادبیات چندصدایی می‌تواند درک و همدلی خوانندگان جوان را نسبت به افراد با پیشینه‌ها و تجربیات مختلف افزایش دهد؛ به‌عنوان مثال، تحقیقات نشان داده است که خواندن کتاب‌هایی با شخصیت‌هایی با پیشینه‌های نژادی، قومی و فرهنگی مختلف می‌تواند به کاهش تعصبات و کلیشه‌ها کمک کند و نگرش‌های مثبت نسبت به تنوع را ارتقا دهد.
2. کیفیت مهم است: درحالی‌که بازنمایی مهم است، به‌تنهایی کافی نیست. پژوهش‌ها همچنین بر اهمیت داستان‌سرایی و نوشتن با کیفیت در جذب خوانندگان و ترویج تفکر انتقادی در مورد مسائل عدالت اجتماعی تاکید کرده‌اند؛ به‌عنوان مثال: تحقیقات نشان داده است که کتاب‌هایی که دیدگاه‌های متعدد را باهم ترکیب می‌کنند، از تصاویر و زبان زنده استفاده می‌کنند و روایت‌های مرسوم را به چالش می‌کشند، می‌توانند به‌ویژه در ترویج آموزش عدالت اجتماعی مؤثر باشند.
3. موضوع چندوجهی بودن: جنبه‌های هویت مانند نژاد، جنسیت و توانایی به‌هم پیوسته و چندوجهی‌اند و ادبیات کودکان باید این واقعیت را منعکس کند. مطالعات اهمیت به‌تصویرکشیدن شخصیت‌هایی با هویت‌های پیچیده و چندوجهی را که ممکن است انواع مختلفی از ظلم یا امتیاز را تجربه کنند، برجسته کرده است؛ به‌عنوان مثال: یک کتاب ممکن است شخصیتی را نشان دهد که هم سیاه‌پوست و هم معلول است یا اینکه بیش‌فعال و از خانواده‌ی کم‌درآمد است.
4. زبان مورد استفاده برای توصیف گروه‌های مختلف در ادبیات می‌تواند بر نگرش خوانندگان تأثیر بگذارد. تحقیقات نشان داده است که انتخاب زبان می‌تواند بر ادراک گروه‌ها تأثیر بگذارد و به کلیشه‌ها کمک کند؛ برای مثال، مطالعه‌ای توسط محققان دانشگاه تورنتو نشان داد که زبان جنسیتی در کتاب‌های کودکان و همچنین افسانه‌های سنتی پریان نقش‌های جنسیتی سنتی را تقویت می‌کند و می‌تواند آرزوهای کودکان به‌خصوص دختران را محدود کند. استفاده از زبان خنثی جنسیتی در ادبیات می‌تواند نگرش‌های فراگیرتر و عادلانه‌تر نسبت به جنسیت و هویت را ترویج کند.
5. زمینه‌ای که ادبیات در آن خوانده می‌شود نیز می‌تواند بر نگرش خوانندگان نسبت به عدالت اجتماعی تأثیر بگذارد.
یک مطالعه نشان داد که بحث درباره‌ی ادبیات حاوی مضامین عدالت اجتماعی در محیط کلاس درس می‌تواند مشارکت و درک دانش آموزان از این موضوعات را افزایش دهد. این مطالعه همچنین نشان داد که معلمانی که درباره‌ی گنجاندن مضامین عدالت اجتماعی در برنامه‌ی درسی خود آموزش دیده بودند، بیشتر احتمال دارد از ادبیات چندصدایی استفاده کنند و درباره‌ی مسائل عدالت اجتماعی در کلاس‌های درس خود بحث کنند.
6. ادبیات می‌تواند در ترویج تفکر انتقادی و به چالش‌کشیدن روایت‌های مسلط نقش داشته باشد. مطالعات نشان داده‌اند که خواندن ادبیات دارای دیدگاه‌ها و تجربیات به‌حاشیه‌رانده‌شده می‌تواند خوانندگان را تشویق کند تا روایت‌های غالب را زیر سؤال ببرند و دیدگاه‌های جایگزین را در نظر بگیرند.
7. ادبیات می‌تواند به‌عنوان ابزاری برای ترویج عدالت اجتماعی و کنشگری مورد استفاده قرار گیرد؛ برای مثال: پژوهشی که ازسوی محققان دانشگاه ایلینویز انجام شد، نشان داد که خواندن رمان‌های نوجوان با شخصیت‌هایی که در فعالیت‌های عدالت اجتماعی درگیر هستند، خوانندگان را تشویق می‌کند تا خودشان دست به اقدام بزنند. این مطالعه همچنین نشان داد که بحث درباره‌ی این رمان‌ها در یک محیط کلاسی باعث افزایش درک دانش‌آموزان از مسائل پیچیده‌ی عدالت اجتماعی و ترویج تفکر انتقادی می‌شود.
خلأهای مهم:
1. توجه محدود به پویایی قدرت در انتشارات: درحالی‌که تحقیقات، الگوهای بازنمایی و طرد را در ادبیات کودکان و نوجوانان بررسی کرده است، توجه کمتری به نقش پویایی قدرت در خود صنعت نشر و تأثیر نیروهای بازار بر انواع ادبیات منتشرشده، داشته است.
2. کوتاه‌مدتی پژوهش‌ها: بسیاری از پژوهش‌ها در این زمینه ماهیت مقطعی دارند؛ به این معنی که نگرش‌ها و باورها را در یک مقطع زمانی مورد بررسی قرار می‌دهند. برای درک اینکه چگونه قرارگرفتن در معرض ادبیات عدالت اجتماعی بر نگرش‌ها و ارزش‌ها در درازمدت تأثیر می‌گذارد، به پژوهش‌های طولانی‌تر نیاز است.
3. عدم تنوع در میان محققان: مانند بسیاری از زمینه‌های تحقیقاتی، مطالعه‌ی ادبیات کودکان و نوجوانان تحت سلطه محققانی با زمینه‌های تخصصی متمایز بوده است که می‌تواند دامنه و ارتباط یافته‌های تحقیق را محدود کند. توجه بیشتری لازم است تا اطمینان حاصل شود که تحقیقات توسط و برای جوامع مختلف انجام می‌شود و صداهای به‌حاشیه‌رانده‌شده شنیده می‌شوند.
نظرات و توصیه‌های نهایی
مطالعه در مورد نقش ادبیات کودکان و نوجوانان در شکل‌دهی نگرش به عدالت اجتماعی کمک‌های مهمی به درک ما از چگونگی استفاده از ادبیات به‌عنوان ابزاری برای ترویج عدالت و برابری اجتماعی کرده است. این مطالعه اهمیت بازنمایی، استفاده از زبان، زمینه، عوامل فردی و چندوجهی‌بودن را هنگام ایجاد ادبیاتی که عدالت و برابری اجتماعی را ترویج می‌کند، برجسته می‌کند؛ بااین‌حال، محدودیت‌ها و زمینه‌های بالقوه‌ای برای بهبود نیز وجود دارد که باید در تحقیقات عملی آتی مورد توجه قرار گیرد.
بنابراین توصیه می‌شود که سیاست‌گذاران، مربیان، نویسندگان و صنایع نشر برای ایجاد ادبیاتی که عدالت اجتماعی و برابری را برای همه ترویج می‌کند، اقدام کنند. مراحل اقدام می‌تواند شامل موارد زیر باشد:
1. اولویت‌دادن به تنوع و گنجاندن آن در انتخاب و تبلیغ کتاب: ناشران و کتاب‌فروشان می‌توانند دیدگاه‌ها و تجربیات چندصدایی را در انتخاب و تبلیغ کتاب خود در اولویت قرار دهند تا این اطمینان حاصل شود خوانندگان به ادبیاتی دسترسی دارند که نشان‌دهنده‌ی جوامع مختلف است و عدالت و برابری اجتماعی را ترویج می‌کند؛ علاوه بر این، ناشران و کتاب‌فروشان می‌توانند برای ترویج بازنمایی بیشتر گروه‌های به‌حاشیه‌رانده‌شده و به چالش‌کشیدن کلیشه‌ها در ادبیات کودکان و نوجوانان با یکدیگر همکاری کنند.
2. ایجاد زمینه‌های حمایتی برای تعامل با ادبیات: مربیان و سیاست‌گذاران می‌توانند زمینه‌های حمایتی را برای درگیرشدن با ادبیاتی ایجاد کنند که عدالت و برابری اجتماعی را ترویج می‌کند که می‌تواند شامل گنجاندن مضامین عدالت اجتماعی در برنامه‌های درسی، فراهم‌کردن منابعی برای تحلیل انتقادی و تأمل و ترویج بحث و گفت‌وگو پیرامون موضوعات عدالت اجتماعی باشد.
برای مثال، مطالعه‌ای که ازسوی محققان دانشگاه ایلینویز انجام شد، نشان داد که خواندن رمان‌های نوجوانان با شخصیت‌هایی که در فعالیت‌های عدالت اجتماعی درگیر هستند، خوانندگان را تشویق می‌کند تا خودشان دست به اقدام بزنند. این مطالعه پتانسیل ادبیات را برای ترویج کنشگری عدالت اجتماعی برجسته می‌کند؛ اما همچنان بر اهمیت ایجاد زمینه‌های حمایتی برای بحث در مورد موضوعات عدالت اجتماعی در ادبیات تأکید می‌کند.
3. ترویج همکاری بیشتر بین نویسندگان، مربیان و سیاست‌گذاران: نویسندگان می‌توانند نقش مهمی در خلق ادبیاتی داشته باشند که دیدگاه‌ها و تجربیات چندصدایی را نشان می‌دهد؛ درحالی‌که مربیان و سیاست‌گذاران می‌توانند زمینه‌های حمایتی را برای تعامل با این ادبیات ایجاد کنند. با همکاری بیشتر بین این گروه‌ها می‌توان اطمینان حاصل کرد که ادبیات در ترویج عدالت و برابری اجتماعی مؤثر است.
4. پرداختن به عوامل فردی و چندوجهی‌بودن: توجه به عوامل فردی مانند سن، جنسیت، نژاد/ قومیت و چندوجهی‌بودن در هنگام ایجاد ادبیاتی که عدالت و برابری اجتماعی را ترویج می‌کند، مهم است. تحقیقات آتی می‌تواند تأثیر ادبیات را بر خوانندگان با هویت‌های حاشیه‌ای متعدد بررسی و راهبردهای مؤثری برای ارتقای عدالت اجتماعی و برابری برای همه را شناسایی کند.
در اینجا 10کتاب برای کودکان و نوجوانان آورده شده است که به مسائل عدالت اجتماعی می‌پردازند:
1. نفرت را دور بنداز نوشته‌ی «انجی توماس»، به خشونت پلیس و نژادپرستی از طریق داستان دختر جوان سیاه‌پوستی می‌پردازد که شاهد قتل دوستش توسط افسر پلیس است.
2. دختر قهوه‌ای در خواب، نوشته‌ی «ژاکلین وودسون»، نژاد، طبقه و جنسیت را از طریق تجربیات خود نویسنده که دختری آفریقایی‌آمریکایی در دهه‌های 1960 و 1970 است، نشان می‌دهد.
3. پیاده‌روی طولانی تا آب اثر «لیندا سو پارک» به دسترسی به آب سالم و آموزش از طریق داستان پسر جوانی در سودان می‌پردازد که باید هر روز کیلومترها راه برود تا برای خانواده‌اش آب بگیرد.
4. بزرگ‌شدنِ اسپرانزا، اثر «پام مونوز رایان» به مهاجرت و حقوق کار از طریق داستان دختر جوان مکزیکی می‌پردازد که در دوران رکود بزرگ با خانواده‌اش به کالیفرنیا نقل مکان می‌کند.
5. فریادم را بشنو، نوشته‌ی «میلدرد دی. تیلور» نژادپرستی و جداسازی را از طریق داستان خانواده‌ای آفریقایی‌آمریکایی که در دهه 1930 در می‌سی‌سی‌پی زندگی می‌کردند، می‌پردازد.
6. یک داستان واقعی از مبارزه برای عدالت، (اقتباس‌شده برای نوجوانان) توسط «برایان استیونسون» نژادپرستی سیستماتیک و سیستم عدالت کیفری را از طریق داستان واقعی وکیلی که برای عدالت به بازنمایی از افرادی که به اشتباه محکوم شده‌اند به چالش می‌کشد.
7. پناهنده، نوشته‌ی «آلن گراتز» به بحران پناهندگان و مهاجرت از طریق داستان‌های سه کودک پناهنده مختلف از دوره‌های زمانی مختلف و نقاط مختلف جهان می‌پردازد.
8. درون بیرون و دوباره برگشت، نوشته‌ی Thanhha Lai به جنگ و آوارگی از طریق داستان دختر جوان ویتنامی می‌پردازد که در طول جنگ ویتنام به‌همراه خانواده‌اش به ایالات متحده فرار می‌کند.
9. من ملاله هستم، چگونه یک دختر برای آموزش ایستادگی کرد و جهان را تغییر داد (نسخه‌ی خوانندگان نوجوان) توسط «ملاله یوسف‌زی و پاتریشیا مک کورمیک» به نابرابری جنسیتی و دسترسی به آموزش از طریق داستان واقعی دختر جوان پاکستانی می‌پردازد که برای حق حضور در مدرسه جنگید.
10. خانم مالون توانا، نوشته‌ی «کریستوفر پل‌کورتیس» به فقر و نژادپرستی از طریق داستان دختر جوان آفریقایی‌آمریکایی و خانواده‌اش در دوران رکود بزرگ در ایالات متحده می‌پردازد.
منابع:
1. Cho, J. (2018). Representation of marginalized groups in children's literature: A content analysis of four award-winning books published in 2016. Journal of Adolescent & Adult Literacy, 61(2), 203–213. https://doi.org/10.1002/jaal.765
2. Lee & Low Books. (2019). Diversity in publishing: Children's book publishers still overwhelmingly white. Retrieved from https://blog.leeandlow.com/2019/01/28/diversity-in-publishing-2018-diversity-baseline-survey-results/
3. Martin, C. L., Ruble, D. N., & Szkrybalo, J. (2002). Recognizing the centrality of gender identity and stereotype knowledge in gender development and moving toward theoretical integration: Reply to Bandura and Bussey. Psychological Bulletin, 128(5), 749–758. https://doi.org/10.1037/0033-2909.128.5.749
4. National Education Association. (n.d.). Read Across America. Retrieved from http://www.nea.org/grants/read-across-background.html
5. Rios, F. A., & Park, J. H. (2019). Graphic novels as catalysts for social justice engagement: The case of American born Chinese. Journal of Adolescent & Adult Literacy, 63(6), 639–647. https://doi.org/10.1002/jaal.849
6. St. Catherine University. (n.d.). Publishing industry studies. Retrieved from https://www.stkate.edu/academics/graduate-programs/publishing/publishing-industry-studies
7. Thomas, A. (2019). Young adult literature and social justice: Empowering teens through critical literacy. Journal of Adolescent & Adult Literacy, 63(3), 305–315. https://doi.org/10.1002/jaal.904
8. University of California, Los Angeles. (2018). Graphic novels can improve readers' understanding of immigrant experiences. ScienceDaily. Retrieved from https://www.sciencedaily.com/releases/2018/10/181015125025.htm
9. University of Massachusetts Amherst. (2017). YA novels featuring characters with disabilities can increase awareness and understanding among teen readers. ScienceDaily. Retrieved from https://www.sciencedaily.com/releases/2017/05/170530085618.htm
10. University of Chicago Press Journals. (2014). Reading fiction improves empathy and relationships. ScienceDaily. Retrieved from https://www.sciencedaily.com/releases/2014/10/141008111258
نقش ادبیات کودک و نوجوان در شکل‌گیری نگرش
توتم , رویامولاخواه
